POZNAŃSKI GOTYK, CZĘŚĆ 2
W ubiegłym tygodniu przedstawiłem główne cechy architektury gotyckiej oraz początki budownictwa gotyckiego w Poznaniu. Dziś zapraszam na część drugą, w którym przedstawię dzieła architektury sakralnej późnego gotyku oraz niewielkie pozostałości architektury świeckiej tego okresu w stolicy Wielkopolski.
Architektura późnego gotyku
W piętnastym stuleciu powstały dwa „sztandarowe” kościoły gotyckie w Poznaniu, zachowane do dziś w praktycznie niezmienionym kształcie. Mowa tu oczywiście o kościele Najświętszej Maryi Panny in summo na Ostrowie Tumskim oraz pokarmelickim kościele Bożego Ciała.
Kościół NMP na Ostrowie Tumskim jest w wielu aspektach budowlą wyjątkową. Po pierwsze, zdumiewa jego kształt. Sprawia on bowiem wrażenie kościoła niedokończonego, stąd wielu historyków sztuki przypuszczało, że pierwotnie kościół miał być znacznie większy, a istniejący obecnie, to tylko jego prezbiterium. Z jakiś powodów, być może niestabilności gruntu, zrezygnowano z budowy większego kościoła i tak już zostało. Dziś jednak, po gruntownej analizie dokumentacji i samej budowli uważa się, że kościół został zaplanowany i zbudowany właśnie w takiej formie, jaką widzimy obecnie. Poza drobnymi pracami remontowymi, świątynia przetrwała te prawie sześćset lat w niemal niezmienionej formie. Obecnie jednak trwają prace wykopaliskowe wewnątrz budynku, a wiekowa bryła świątyni wymaga wzmocnienia. Już w XIX wieku ze względu na stan zachowania, władze pruskie próbował kościół rozebrać, na szczęście, dzięki licznym sprzeciwom oraz apelom duchowieństwa i poznańskiej elity, odstąpiono od tego zamiaru.
Kościół powstał w miejscu dawnego palladium książęcego, zbudowanego przez Mieszka I. Niedawno odkryto też pozostałości tzw. Kaplicy Dąbrówki, pierwszego znanego kościoła na ziemiach polskich. Na miejscu dawnego palladium istniał kościół, ale na początku XV stulecia był on już w tak złym stanie, że zdecydowano się go rozebrać i zbudować nową świątynię. Ta powstała w latach 1431 – 1448, ufundowana przez kapitułę poznańską przy wsparciu biskupa Andrzeja z Bnina. Twórcą kościoła był Hanusz Prus z Poznania, uczeń znanego pomorskiego architekta, Henryka Brunsberga. Kapituła, co stanowiło istotne novum, zrezygnowała z zatrudnienia mistrzów ze Śląska i zwróciła się do budowniczych z kręgu pomorskiego. Nie znamy jednak przyczyn tej zmiany orientacji artystycznej. Szczyt i dach wykonał Lorek z Kościana, a przy kościele pracowali też dwaj murarze z Poznania – Mikołaj z synem, również Mikołajem. W kościele zachowało się przepiękne sklepienie gwiaździste oraz ostrołukowy portal i długie, wąskie okna tak zaprojektowane tak, aby maksymalnie oświetlić wnętrze.
Kościół Najświętszej Maryi Panny in summo
Kościół pokarmelicki Bożego Ciała powstał w miejscu, w którym w 1399 r. odnaleziono w cudowny sposób trzy Hostie, sprofanowane rzekomo przez Żydów. Kościół ufundował król Władysław Jagiełło i oddał go karmelitom. Obecna świątynia pochodzi z lat 1465 – 1470 i należy do najlepiej zachowanych monumentalnych kościołów gotyckich w Polsce. Nie licząc drobnych dobudówek, kościół niemal w niezmienionym kształcie przetrwał do dnia dzisiejszego. Od początku pomyślany był jako sanktuarium i miejsce kultu eucharystycznego, mające przyciągać tysiące pielgrzymów i tak też się stało. To przesądziło o jego wielkości i kształcie. Kościół jest budowlą trójnawową, halową. Prezbiterium i nawa są niemal równej długości. Prezbiterium przeznaczone było dla zakonników, a nawa dla wiernych. Dzięki zastosowaniu sklepienia gwiaździstego przechodzącego w formę sieciową, zatarto podziały przęsłowe.
W XV i na początku XVI stulecia przeprowadzono przebudowy i rozbudowy istniejących kościołów: św. Wojciecha, św. Marcina, św. Małgorzaty na Śródce, św. Mikołaja na Zagórzu (obecnie nieistniejący) oraz św. Jana Jerozolimskiego za murami. Zbudowano także dwa kościoły na Chwaliszewie: św. Barbary i św. Wawrzyńca. Te dwa ostatnie kościoły już nie istnieją, zostały bowiem rozebrane z rozkazu władz pruskich na przełomie XVIII i XIX stuleci. Nie zachowały się także żadne źródła ikonograficzne, przedstawiające ww. świątynie, więc niewiele można o nich powiedzieć.
Kościół Bożego Ciała
Kościół św. Wojciecha to jeden z najpiękniejszych poznańskich kościołów. Pierwsza pewna wzmianka o tej świątyni pochodzi z 1244 roku, jednak według szczątkowych przekazów, jego historia jest nieco dłuższa. Miał powstać w 1222 r. Jego fundatorami byli książęta wielkopolscy: Władysław Laskonogi i Władysław Odonic. Tamtego kościoła już jednak nie ma. Obecny powstał na miejscu starego w XV wieku. Kościół jest budynkiem jednonawowym z trójbocznym, zamkniętym prezbiterium. Na początku XVI wieku dobudowano nawy boczne. Całość jest przykryte sklepieniem gwiaździstym i siatkowym. Wnętrza kościoła pokryte są secesyjną polichromią, wykonaną przez Antoniego Procajłowicza.
Kościół św. Marcina cieszy się wyjątkowo starą metryką. Istniał już na pewno przed 1252 r., choć pierwotny kościół już nie istnieje. Na jego fundamentach wzniesiono na początku XVI wieku nową świątynię w formach gotyckich. Burze dziejowe nie omijały kościoła. Często padał on ofiarą pożarów, wojen i innych katastrof. Obiekt był wielokrotnie odbudowywany i przebudowywany, przez co z czasem zatracił swój gotycki charakter. Po zniszczeniach w 1945 r., obudowano go w formach późnogotyckich.
Kościół św. Małgorzaty na Śródce istniał już co najmniej na początku XIII wieku, choć niewiele o nim wiadomo. W 1231 r. osadzono przy nim dominikanów, którzy w 1244 r. przenieśli się na lewy brzeg Warty. Portale odkryte podczas prac remontowych prowadzonych po ostatniej wojnie, a pochodzące właśnie z XIII stulecia wskazują, że już wówczas była to świątynia murowana. Obecny wygląd kościół uzyskał w XV wieku. Budynek był wielokrotnie przebudowywany i remontowany, ale na szczęście zachował swój gotycki charakter. Kościół św. Małgorzaty jest budowlą jednonawową z trójbocznie zamkniętym prezbiterium z dwiema kaplicami od strony północnej i południowej. Od strony zachodniej widać częściowo zachowaną wieżę. Dużą wartość artystyczną mają dwa portale, jeden pochodzący z XIII wieku w formach romańsko-gotyckich, a drugi, gotycki, już z XV stulecia.
W XV lub na początku XVI wieku dokonano też przebudowy nieistniejącego już kościoła św. Mikołaja na Zagórzu. Budynek stał mniej więcej tam, gdzie dziś znajduje się kaplica seminarium duchownego. Wygląd kościoła znamy z ryciny z końca XVIII wieku, a więc wykonanej kilka lat przed jego rozbiórką, której dokonano na polecenie władz pruskich. Kościół ten był jednym z najstarszych w Poznaniu. Na pewno istniał w pierwszej połowie XII wieku, a niewykluczone, że został zbudowany już w XI wieku. Zagórze, leżące w południowej części Ostrowa Tumskiego, było niegdyś osadą zamieszkaną przez ludność służebną, obsługującą dwór książęcy i biskupi na Ostrowie. Być może kościół powstał w wyniku odbudowy grodu poznańskiego po najeździe księcia czeskiego Brzetysława. Niewiele jednak da się powiedzieć o tym kościele.
Kościół św. Małgorzaty
Jednym z najstarszych zachowanych kościołów poznańskich, jest kościół św. Jana Jerozolimskiego za murami. Romańska budowla została zbudowana w pierwszej połowie XII w. dla komandorii zakonu joannitów. Dziś określany jest jako świątynia zbudowana w trzech stylach: romańskim, gotyckim i barokowym. Nawa główna i prezbiterium zbudowano w stylu romańskim. W 1512 r. dobudowano do kościoła nawę północną wraz z wieżą, już w stylu gotyckim. Jednocześnie drewniany strop zastąpiono sklepieniem gwiaździstym. W 1736 r. od południa dobudowano barokową kaplicę Świętego Krzyża.
Architektura świecka
W Poznaniu nie zachował się w całości praktycznie żaden świecki budynek, zbudowany w stylu gotyckim. Pierwszym murowanym budynkiem gotyckim w mieście, był ratusz. Najstarsza wzmianka o tym budynku pochodzi z 1310 r. Do dzisiaj zachowały się jedynie jego piwnice, zbudowane na początku XIV wieku w czasie panowania Wacława II. Świadczy o tym herb Przemyślidów, umieszczony na jednym ze zworników. Początkowo gotycki ratusz był budynkiem jednopiętrowym, wzniesionym na planie kwadratu. W XV w. został znacznie rozbudowany. Na początku XVI w. przebudowano wnętrza i dobudowano wieżę. W 1536 r. ratusz padł ofiarą gigantycznego pożaru, który strawił sporą część miasta. Co prawda, usiłowano go wyremontować, ale i tak budynek groził zawaleniem. Dopiero w 1550 r. zlecono jego generalną przebudowę Janowi Baptyście Quadro z Lugano, który stworzył jeden z najpiękniejszych renesansowych ratuszy w Europie. Dziś to duma Poznania i jeden z jego symboli.
Wyrazem bogactwa mieszczan poznańskich były okazałe kamienice przyrynkowe. W XIV wieku jednak tylko nieliczne domy przy rynku i sąsiednich ulicach, były murowane. Dopiero w XV wieku nastąpił pewien przełom i murowane kamienice stawały się liczniejsze. W 1459 r. wydano wilkierz, nakazujący wznoszenie trzykondygnacyjnych kamienic murowanych w miejsce drewnianych. Niestety, do naszych czasów nie zachował się ani jeden oryginalny, kompletny budynek późnośredniowieczny w Poznaniu. Zachowało się natomiast sporo reliktów. Po zniszczeniach w 1945 r., ale przed odbudową, spisano pozostałe relikty gotyckie. Były to przede wszystkim fragmenty fundamentów, sklepień, portali, piwnice i mury obwodowe. W sumie doliczono się reliktów gotyckich aż w 58 domach przy Starym Rynku i sąsiednich ulicach: Wrocławskiej, Świętosławskiej, Ślusarskiej, Szkolnej, Koziej, Klasztornej, Gołębiej, Żydowskiej i przy placu Kolegiackim.
Na podstawie badań archeologicznych udało się zrekonstruować wygląd takiej gotyckiej kamienicy z XV wieku. Posiadała ona sklepione piwnice, na parterze zlokalizowano sień krytą stropem, przechodzącą w wąski korytarz, wybiegający na podwórze. Klatka schodowa prowadziła na pierwsze piętro do izby reprezentacyjnej i dalszych pomieszczeń mieszkalnych. Niestety, nie zachowała się ani jedna oryginalna fasada gotyckiej kamienicy w Poznaniu. Zachowały się jedynie portale profilowane cegłami. Przykładem takiego portalu jest kamienica przy ul. Gołębiej 2. Co prawda, przy Starym Rynku znajdują się dwie gotyckie kamienice, pod numerami: 50 i 51, ale te budynki zostały zrekonstruowane po wojnie na podstawie rysunków inwentaryzacyjnych konserwatora Quasta z 1841 roku. Nie mniej, dają one pewne wyobrażenie o gotyckich kamienicach poznańskich.
W Poznaniu zachowało się całkiem sporo gotyckich zabytków, co jest swoistym fenomenem, jeśli weźmiemy pod uwagę liczne burze dziejowe, które przeszły przez to miasto na przestrzeni wieków. Nie brak tu wspaniałych kościołów gotyckich, które do dziś wzbudzają zachwyt turystów i mieszkańców. Szkoda tylko, że nie zachowały się praktycznie żadne przykłady gotyckiej architektury świeckiej.
Źródło:
A. Dubowski, Zabytkowe kościoły Wielkopolski, Poznań – Warszawa – Lublin 1956.
A. Karłowska-Kamzowa, Szuka gotycka w Poznaniu, w: Dzieje Poznania, t. 1, do roku 1793, praca zbiorowa pod red. J. Topolskiego, Warszawa – Poznań 1988.
A. Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1963.
Przeczytaj poprzedni wpis
POZNAŃSKI GOTYK, CZĘŚĆ I
